Wstęp
Muzeum Wsi Opolskiej jest parkiem etnograficznym, w którym eksponowane są budynki drewniane wraz z wyposażeniem. Zespoły budynków są odtworzone w taki sposób, aby reprezentowały subregion, z którego pochodzą. Sposób tego rozmieszczenia odpowiada geografii regionu, tj. rejon oleski, znajdujący się w północno-wschodniej części Opolszczyzny odtworzony został w północno-wschodniej części skansenu, region nyski – w południowej, zaś opolski – w części centralnej. Dzięki temu można zauważyć różnice i podobieństwa w rozwiązaniach architektonicznych i wyposażeniu obiektów z różnych części regionu. Poszczególne subregiony oddzielone są od siebie „kurtynami” zieleni, czyli pasami drzew i krzewów. Budynki zgrupowane są w zagrodach, tworzących zespół ogrodzonych budynków użytkowanych przez rodzinę. Zagroda stanowi całość pod względem mieszkalnym i gospodarczym, dlatego w jej skład obok domu wchodzą budynki gospodarcze – stodoły, spichlerze i chlewy (na Śląsku chlewami [chlywami] nazywano też stajnie i obory). Oprócz zagród w skansenie odtworzono kościół, obiekty przemysłu wiejskiego (wiatraki, młyn wodny, kuźnia), budynki użyteczności publicznej (szkoła, sklep, karczma) oraz duże spichlerze dworskie.
Wnętrza
Ekspozycję muzeum na wolnym powietrzu tworzą zabytkowe budynki, ich wnętrza oraz otoczenie przyrodnicze – odtwarzane są dawne sposoby uprawy, ogródki przydomowe i sady, dzięki czemu można zobaczyć stare odmiany drzew, krzewów owocowych, kwiatów i warzyw.
Wnętrza prezentują wyposażenie użytkowane w poszczególnych okresach historycznych – od połowy XIX wieku do połowy XX wieku. Większość prezentuje kulturę chłopów śląskich, jedna ekspozycja przedstawia dom ekspatriantów z Kresów Wschodnich, odtworzony wraz z wystawą dokumentującą trudy drogi do nowych siedzib.
Ekspozycje w skansenie przedstawiają obejścia zamożnych gospodarzy – gburów, mniej zasobnych zagrodników, chałupników i bezrolnych komorników. W ten sposób przedstawiono warunki życia różnych grup społeczno-ekonomicznych zamieszkujących śląską wieś. Ekspozycje te łączy, regulowany tradycją, sposób ustawiania mebli i sprzętów. W XIX-wiecznej chłopskiej izbie po obu stronach drzwi wejściowych stały piec i kredens (polica), w kącie na wprost policy znajdował się stół z zydlami, zaś naprzeciw pieca – łóżko. Wyposażenie uzupełniała duma gospodyni, czyli malowana skrzynia posagowa. Urządzenie izby gościnnej było podobne, z tą różnicą, że piec używany był do ogrzewania i oświetlania, zaś kuchenny także do gotowania. Pomieszczenia oświetlano szczapkami drewna ułożonymi na specjalnej podpórce tzw. koziołku ustawionym pod okapem.. W późniejszym czasie stosowano lampy naftowe, a od zakończenia II wojny światowej – oświetlenie elektryczne.
Zauważyć można funkcjonalność użytkowanych mebli i sprzętów, dbano też o estetykę wnętrza. Stoły i zydle mają ozdobnie wycięte nogi i oparcia, łóżka dekoracyjne zagłówki, ale główną ozdobą izby była skrzynia wianna – na Opolszczyźnie w kolorze niebieskim, ozdobiona malowanymi dekoracjami kwiatowymi i datą ślubu.
Nad łóżkami i stołem zawieszano obrazy religijne. Stół z wiszącymi nad nim oleodrukami i krucyfiksem tworzył tzw. święty kąt, czyli miejsce, w którym rodzina odmawiała modlitwy. Stół pełnił wtedy rolę ołtarza, dlatego nigdy na nim nie siadano i nie kładziono niepotrzebnych przedmiotów, np. czapki zdjętej z głowy.
W ciemnych komorach za izbami przechowywano rzadziej używane sprzęty i narzędzia kuchenne i gospodarcze. Gdy rodzina była liczna, urządzano w nich dodatkowe miejsca do spania.
Budynki gospodarskie w skansenie zostały wyposażone w narzędzia i sprzęty, które przybliżają sposób uprawy ziemi, czy hodowli zwierząt gospodarskich. W stodołach znajdują się maszyny i narzędzia rolnicze używane przez chłopów śląskich, a w chlewach i kurnikach – koryta, żłoby i drabiny dla drobiu. Przed budynkami gospodarskimi postawiono koryta kamienne, ciekawe, bo większość z nich pochodzi z XVIII wieku – zastosowanie tak trwałego materiału pozwalało na wieloletnie używanie koryt.
Część budynków przedstawia wnętrza z lat międzywojennych i powojennych. Dzięki temu można dostrzec zmiany, jakie zachodziły w wyposażeniu i umeblowaniu domów. Po I wojnie światowej kontakty z miastem nasiliły się i wzory miejskie na dobre przyjęły się na wsi. Prowadzono więc remonty, przebudowy i budowy domów – zamiast izby białej urządzano pokoje (jadalka, gościnny, sypialnia), a czarną izbę zastąpiła nowoczesna kuchnia. Meble wykonywane przez wiejskich stolarzy wymieniano na miejskie, oprócz religijnych oleodruków wieszano obrazy świeckie, np. landszafty. Stół wysunięty z kąta na środek pomieszczenia przestał pełnić rolę ołtarza domowego.
Wieś to nie tylko chłopskie budynki, mieszkalne i gospodarcze, to także młyny i wiatraki, szkoła i karczma, a w centralnym punkcie osady – kościół. Jego wielkość i położenie świadczyły o roli religii w życiu mieszkańców wsi. Drewniany kościół muzealny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej pochodzi z Gręboszowa k/Namysłowa (północna część regionu). Postawiony przez protestantów w 1613 roku po kilkudziesięciu latach przejęty przez katolików, po zajęciu Śląska przez protestanckie Prusy (1741 rok) powrócił w ręce ewangelików. W skansenie odtworzono wnętrze kościoła katolickiego, jako, że było to dominujące wyznanie na wsi śląskiej. We wnętrzu znajduje się niewielka ambona – jedyny oryginalny element wyposażenia. Ołtarz w stylu manieryzmu niderlandzkiego ufundowany w 1632 roku, pochodzący z kościoła parafialnego w Groszowicach pod Opolem. Na płaskorzeźbionych kwaterach ołtarza przedstawiono sceny z życia i męczeńską śmierć św. Katarzyny, patronki kościoła. Poza tym w znajdują się tu ławki i stalle, loża kolatorska, w której zasiadał opiekun i dobroczyńca kościoła, a także rzeźby i obrazy olejne z wizerunkami świętych. Stacje drogi krzyżowej z 1846 roku pochodzą z drewnianego kościoła cmentarnego w Borkach Wielkich k/Olesna. Cennym historycznie elementem wyposażenia są ewangelickie chłopskie epitafia z XVIII i XIX wieku, poświęcone przedwcześnie zmarłym dzieciom, pochodzące z Ligoty Górnej koło Kluczborka.
Młyn wodny wraz pozostałymi budynkami (dom młynarza, olejarnia, stodoła, spichlerz) tworzy zagrodę przemysłową. Także wiatraki-koźlaki i wiejska kuźnia reprezentują budownictwo związane z rzemiosłem i przemysłem wiejskim.
Wiejska szkoła urządzona została w dużym budynku ze Sternalic (północno-wschodnia część regionu i skansenu). W jednej części budynku znajduje się izba szkolna z ławkami, katedrą nauczyciela i pomocami szkolnymi, w komorze obok klasy przedstawiono historię szkolnictwa na Śląsku, a także książki, zeszyty i tabliczki do pisania. W drugiej części budynku znajduje się mieszkanie nauczyciela – duży pokój i kuchnia wyposażone w meble i sprzęty z pocz. XX wieku.
W chałupie z Karmonek Nowych (północno-wschodnia część regionu i skansenu) urządzono karczmę i sklep wiejski. Izba karczemna wyposażona jest w sprzęty używane w śląskich gospodach od pocz. XX wieku – masywny szynkwas z mosiężnym nalewakiem (pipą) do piwa, kredens z naczyniami, kuflami, kielichami i butelkami alkoholi, a także stoły i krzesła oraz stół bilardowy, bardzo popularny w śląskich karczmach i restauracjach. Naprzeciw izby karczemnej urządzono sklep wiejski z okresu międzywojennego, w którym oprócz produktów spożywczych kupić można było środki czystości, materiały piśmienne (stalówki, obsadki, atrament), naftę, pokrywki miednice, a także zioła i lekarstwa dla ludzi i zwierząt. Sklep wiejski musiał przecież oferować wiele różnorodnych produktów, które w mieście kupowano w branżowych domach handlowych. Artykuły niektórych firm, np. Persil, Knorr, dr Oetker, są sprzedawane do dziś.
