Pisanki (technika batikowa)

Technika batikowa jest najstarszym sposobem zdobienia jaj znanym w Polsce. Podczas wykopalisk archeologicznych na opolskim Ostrówku, znaleziono datowane na X wiek zabytki w kształcie jaja, wykonane z wypalonej ceramiki, która została pomalowana farbami. Zostały one ozdobione we wzory geometryczne przy użyciu drewnianego patyczka. Technika batikowa polega na pisaniu po powierzchni jajka rozgrzanym woskiem przy użyciu odpowiednich narzędzi. Przez wiele wieków ten sposób zdobnictwa był na Śląsku Opolskim najbardziej rozpowszechniony. Jeszcze pod koniec XIX wieku w wielu rodzinach jajka wykonywano techniką batikową lub pisanie woskiem łączono z drapaniem. Na początku XX wieku technika batikowa popadła na Opolszczyźnie w zapomnienie. Po II wojnie światowej przybyła na te tereny duża grupa osób zamieszkujących uprzednio Kresy Wschodnie (Wołyń, Podole). W nowych domostwach kultywowali dawne tradycje, do których należało także pisanie jajek. Powstały cztery ośrodki: brzeski (wsie w okolicach Brzegu, między innymi: Lipki, Olszanka, Czeska Wieś), Tułowice, Korfantów i Siedliska. Do najbardziej znanych pisankarek starszego pokolenia należały: Teresa Kicyła, Romualda Bojkowska, Krystyna Chodorowska, Leokadia Paczek, Adela Zalewska, Franciszka Gala, Weronika Szymaczewska. Wszystkie one używały do ozdabiania kiski. W latach 80. do Kluczborka przyjechały z Dolnego Śląska siostry Jadwiga Chromik i Wiesława Grzybowska (aktualnie w Opolu), które piszą jajka szpilką – nauczyły się tej techniki od matki Elżbiety Stachury, a ta od sąsiadki pochodzącej z rumuńskiej Bukowiny. Po śmierci najstarszych twórczyń próby reaktywacji pisankarstwa w Tułowicach podjęła się Helena Wojtasik. Od ponad 30 lat  prowadzi warsztaty dla dzieci i młodzieży,  od 1995 roku organizuje konkurs „Pisanka” a od  2005 Święto Opolskiej Pisanki. Aktualnie potencjał środowiska pisankarek z Tułowic, Korfantowa, okolic Kluczborka i Brzegu wynosi około 20-30 twórczyń. Dzięki działalności twórczyń z Tułowic oraz Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu znacznie wzrosła liczba dzieci piszących jajka. Helena Wojtasik od 2014 roku po dzień dzisiejszy sprawuje funkcję Prezesa Opolskiego Oddziału Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Do stowarzyszenia tego należą cztery pisankarki. W ostatnich latach na Opolszczyźnie zamieszkało kilka uzdolnionych twórczyń z Ukrainy, spośród których warto zwrócić uwagę na Katerynę Barton i Yuliię Datchenko.

Narzędzia, technika

Technika batikowa polega na pisaniu rozgrzanym woskiem po powierzchni jajka. Początkowo do tego celu używano zaostrzonych patyczków igieł, szydeł, słomek. W XIX wieku Ślązacy używali szpandlika – metalowej szpilki osadzonej na patyczku.  Osadnicy przybyli z Kresów Wschodnich po II wojnie światowej pisali jajka używając szpilek, blaszanych lejków lub cieniutkich rurek tzw. kisek/kistek. Dawniej wosk umieszczano w metalowych pojemnikach, które osadzano i podgrzewano nad ogniem lub na piecu. Do niedawna wykorzystywano do tego celu płaskie puszki po rybach, rozgrzewane na małych elektrycznych kuchenkach. Współcześnie wosk zmieszany z parafiną nakłada się na ceramiczne komiki, podgrzewane przez zapalone tealighty. Twórcy z Ukrainy stosują jeden z bardziej archaicznych sposobów polegający na umieszczeniu grudek wosku w metalowej rynience tzw. kisce i nagrzewaniu  jej nad świeczką. Współcześnie ozdabiania jajka dokonuje się za pomocą specjalnego narzędzia zwanego kiską (patyczek z metalową rynienką o różnych średnicach pisaka) lub przy użyciu szpilki zakończonej szklaną, ewentualnie metalową główką, osadzoną na drewnianym patyczku. Znacznie bardziej precyzyjne wzory uzyskuje się używając kiski. Umożliwia ona rozrysowanie bardzo skomplikowanych kompozycji geometrycznych, fitomorficznych i zoomorficznych.  Zanim przystąpimy do pisania, na powierzchni jajka rozrysowujemy wzór ołówkiem. Następnie za pomocą kiski lub szpilki piszemy woskiem pierwszy wzór na białej skorupce jajka. Tak udekorowane jajko zanurza się w zimnej farbie. Farbowanie rozpoczynamy od koloru najjaśniejszego czyli żółtego. Po osuszeniu jajka w szmatce bawełnianej lub lnianej piszemy kolejny wzór i wsadzamy jajko do farby pomarańczowej. Kolejno po opisaniu jajko barwimy w kolorach czerwonym, zielonym, niebieskim, brązowym i czarnym. Z udekorowanej pisanki dokładnie ściągamy wosk, używając do tego celu rozgrzanej szmatki płóciennej.

Wzornictwo

Wzornictwo spotykane na pisankach zawsze miało związek z symboliką solarną, życiem i miłością. Jajko ozdabiano w ornamenty mające zapewnić szczęście, pomyślność, witalność, urodzaj.  Do początku XX wieku opolscy twórcy wykonywali szpilkami ornamenty tj. jabłuszka, serduszka, kurze łapki lub archetypiczne symbole: rozety, jodełki, słońca. W okresie po 1945 roku przesiedleńcy przywieźli ze sobą szpilki i inne, nowe narzędzia do pisania – kiski oraz znacznie szerszy wachlarz wzornictwa. Większość z pisankarek pochodziła z Wołynia. Twórczynie z Korfantowa, Tułowic i Siedlisk ozdabiały jajka w wielobarwne kompozycje złożone z trójkątów, rozet, słońc, drzewek życia, krzyży, poletek, gwiazd, nieskończenników. Powszechne były formy geometryczne. Pisankarki z okolic Brzegu i niektóre z Tułowic pracowały używając szpilki. Przybyłe w latach 80. Do Kluczborka siostry Jadwiga Chromik i Wiesława Grzybowska pracują szpilkami, tworząc przepiękne rozbudowane kompozycje geometryczne i kwiatowe. Rozkwit wzornictwa nastąpił w XX wieku, głównie pod wpływem dostępu do znakomitej ukraińskiej literatury tematu. Niektóre z twórczyń odwiedziły także Muzeum Pisanki w Kołomyji i uczestniczyły w Święcie Pisanki, gdzie nabyły prace ukraińskich pisankarek tworzących w stylu huculskim. Kilka najzdolniejszych z nich wykonuje aktualnie pisanki huculskie. Mają one niezwykle rozbudowane wzornictwo geometryczne: trójkąty, rozety, kwadraty, zorki (gwiazdy), nieskończenniki, krzyże, swastyki, wiatraczki  i wiele innych, fitomorficzne: różne wariacje motywu drzewka życia, kłosy, liście, kwiaty, zoomorficzne: ptaki, jelenie, konie, barany, kozły, ryby. Spotykane są ręczniki, pola, scenki rodzajowe i obiekty sakralne. W kolorystyce nawiązującej do wzornictwa huculskiego dominują barwy: czerwona, czarna, żółta, brązowa, biała, zielona. Znacznie prostsze w formie oraz utrzymane w bardziej jaskrawej kolorystyce są pisanki wzorowane na motywach wołyńskich, wśród których najczęściej są prezentowane rozetki, trójkąty, krzyże, wiatraczki i jodełki. Część twórczyń do pisania jaj używa szpilki, której, jednorazowe pociągnięcie po powierzchni skorupki powoduje powstanie prostych ale niezwykle subtelnych jodełek, rozetek, kompozycji kwiatowych. Niektóre artystki wykonują pisanki autorskie. Halina Jakubowska pisze piękne jednobarwne pisanki z motywami ryb. Julia Datchenko opierając się na tradycyjnej ornamentyce stworzyła własne niepowtarzalne wzornictwo i kompozycje z rybami, ptakami, boginiami, jeleniami (wątki neolityczne). Jej prace charakteryzuje bogata kolorystyka, ponieważ twórczyni ta eksperymentuje, mieszając ze sobą różne barwy i stosując rozmaite odcienie. Odrębną kategorię pod względem wzornictwa i kolorystyki stanowią prace Małgorzaty Talik, która jest samoukiem. W swych barwnych pisankach wykorzystuje głownie motywy geometryczne i kwiatowe.