Muzeum Wsi Opolskiej

- A-
- A
- A+

XXXII Wojewódzki Konkurs Plastyki Obrzędowej Opolskie Kroszonki i Pisanki 2023

Tradycyjne techniki zdobienia jaj wielkanocnych - ciekawostki

Dobór i przygotowanie jaj

Podstawowym surowcem wykorzystywanym w kroszonkarstwie, pisankarstwie, trawieniu kwasem i oklejaniu są jajka. Do zdobienia najczęściej są używane jajka kurze, gęsie i strusie. Znacznie rzadziej mają zastosowanie jaja kacze, których skorupka jest śliska, co powoduje, że nożyk się po niej ślizga oraz perlicze – ze względu na swoje niewielkie rozmiary. Pierwsze strusie kroszonki i pisanki pojawiły się w sprzedaży pod koniec 90. XX wieku. Współcześnie wiele z twórczyń ma w swojej ofercie ten rodzaj ozdabianych jaj.

Najważniejszymi czynnikami decydującymi o przydatności jajek do kroszenia, pisania i trawienia kwasem są:

twardość skorupy
kolor skorupy
chropowatość powierzchni

Najmocniejszą skorupkę mają jajka znoszone w trakcie zimy (zwierzęta magazynują wapń) a najsłabsza i najcieńsza jest w jajkach uzyskiwanych w okresie letnim. Element ten nie jest istotny w przypadku jaj strusich, których grubość skorupy jest wystarczająco duża, niezależnie od pory roku. Skorupka powinna mieć kolor biały, aby po zastosowaniu barwnika uzyskać jednolity i intensywny kolor. Wyskrobany wówczas wzór będzie czytelny i dobrze widoczny. Chropowatość powierzchni znacznie utrudnia rycie ornamentu, dlatego powierzchnia jajka powinna być gładka. Bardzo chropowata jest powierzchnia jaj strusich, dlatego przed zabarwieniem niektórzy twórcy gładzą ją przy użyciu papieru ściernego. Inni jednak pracują na jajkach o naturalnej fakturze.

Do lat 90. XX wieku do zdobienia używano jajka pełne, uzyskiwane z własnego chowu. Ozdabiano jajka świeże, pozyskiwane bezpośrednio z gniazd. Uważano bowiem jajo za symbol życia. Wiele z tak wykonanych prac ulegało jednak zniszczeniu na wskutek fermentacji. Żeby uniknąć tej sytuacji, jajka wkładano do zimnej wody z dodatkiem soli (podwyższa temperaturę wrzenia, dzięki czemu bakterie fermentacyjne zostają zabite) i gotowano je na wolnym ogniu od 1,5 do 3-4 godzin. Współcześnie do wody dolewa się również środek myjący, dzięki czemu zewnętrzna powierzchnia skorupki zostaje odtłuszczona. Jajka o tłustej skorupce źle przyjmują farbę. Aktualnie tylko niewielka grupa twórców hoduje ptactwo domowe w celu pozyskania jaj do zdobienia. Sporadycznie można spotkać prace wykonane na pełnych jajach. W XX wieku coraz większą popularność zyskiwały odpowiednio wypreparowane wydmuszki. Początkowo twórczynie wykonywały je własnoręcznie przekłuwając jajka igłą i odciągając jego zawartość za pomocą strzykawki lub wydmuchując przy użyciu gruszek lekarskich. Obecnie większość zdobniczek zakupuje gotowe wydmuszki na fermach lub w sklepach internetowych.

Barwienie

Gotowane lub wydmuchane jajko, odpowiednio odtłuszczone, jest poddane procesowi barwienia. Dawniej do tego celu używano barwników naturalnych. Jeszcze w początkach XX wieku na terenie Opolszczyzny znany był spory ich asortyment. Do najpowszechniej stosowanych należała cebulanka czyli wywar uzyskiwany z gotowanych zewnętrznych łupin cebuli. Zanurzone w nim jajko przybierało kolor od ciemnożółtego przez czerwony aż do ciemnego brązu. Kolor różowy można było otrzymać stosując sok z buraka. Często do barwienia używano wywary z oziminy oraz kory dębu lub olchy. Z młodych wygotowanych piórek żyta lub jęczmienia uzyskiwano kolory od żółtego do zielonego o różnej skali intensywności. Z kory dębowej otrzymywano różne odcienie brązu lub czerni, a z kory olchowej szarości i czerni. W wywarze ze sproszkowanych okruszyn siana kroszonki barwiono na kolor żółto-zielony. Z kwiatu bławatka uzyskiwano kolor niebieski a z kwiatu ciemnoczerwonej malwy fiolet. Na początku lata kobiety zbierały poczwarki czerwca (owad), z których po ususzeniu i wygotowaniu otrzymywano kolor czerwony. Stosowano również barwniki naturalne obcego pochodzenia, między innymi popularne wióry drzewa brazylijskiego (brezulka lub brzezulka), dające po wygotowaniu kolor od czerwonego do czarnego.

Pierwsze barwniki chemiczne w postaci farb do tkanin (sztoffarby) zostały zastosowane do barwienia jajek w latach 50. XX w. Uzyskiwano z nich głównie ciemne intensywne kolory takie jak czerń, brąz, fiolet. Współcześnie ogromna większość twórców używa do farbowania barwniki chemiczne. Najczęściej spotykanym barwnikiem tego typu są farby do tkanin, rozpuszczane w przypadku kroszonek i jaj trawionych octem w odpowiedniej proporcji w gorącej wodzie. Jako utrwalacza dodaje się octu. Do tak przygotowanej farby wkłada się jajka. Ornamenty wyryte na zabarwionym w ten sposób jajku są znacznie czystsze i bardziej kontrastowe, niż rysunek wykonany na powierzchni ufarbowanej w cebulance, intensywniej wnikającej w skorupkę. Jak jednak twierdzi Stefania Topola, po zastosowaniu naturalnego barwnika uzyskuje się lepszy efekt cieniowania. Wiele osób stosuje z powodzeniem różnokolorowe tusze. W tym przypadku trzeba szczególnie uważać, aby przez dotyk nie spowodować uszkodzenia zabarwionej powierzchni. Do farbowania można także używać wywar z kolorowej bibuły, gotowanej w gorącej wodzie. W przypadku pisanek stosuje się głównie barwniki spożywcze i chemiczne: farby do tkanin, wywar z bibuły. Pisankarki pochodzące z Ukrainy używają także barwniki naturalne. Do farbowania pisanek stosujemy barwniki zimne, ponieważ użyty do pisania wosk roztopiłby się w gorącej farbie.

Ciekawostki o kroszonkach (technika rytownicza)

Ciekawostki o pisankach (technika batikowa)

Ciekawostki o oklejankach (oklejanie sitowiem)

Ciekawostki o trawieniu kwasem

Sylwetki Twórców Ludowych

O ogromnej skali popularności kroszonkarstwa na Opolszczyźnie świadczy fakt, że Jerzy Lipka w swych archiwaliach, zebranych w latach 1948-2003, zanotował prawie 3000 osób zdobiących jajka wielkanocne. W archiwum Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu skatalogowano dane około 650 czynnych zawodowo twórców, zamieszkujących teren województwa opolskiego (1991-2023).

Sylwetki Twórców

Bezpłatne zajęcia warsztatowe ze zdobienia jaj wielkanocnych (dla mieszkańców województwa opolskiego)

Bezpłatne zajęcia warsztatowe ze zdobienia pisanek (dla mieszkańców województwa opolskiego)

XXXII Wojewódzki Konkurs Plastyki Obrzędowej “Opolskie Kroszonki i Pisanki 2023” - zgłoszenia

XXXII Wojewódzki Konkurs Plastyki Obrzędowej “Opolskie Kroszonki i Pisanki 2023” - podsumowanie

XXXII Wojewódzki Konkurs Plastyki Obrzędowej „Opolskie Kroszonki i Pisanki 2023”

Od stycznia do lutego 2023 roku przeprowadzono kampanię reklamową konkursu. Do szkół i ośrodków kultury w całym województwie przesłano elektronicznie regulaminy konkursu, w Radio Opole i DOXA zrealizowano informacyjne programy radiowe, w regionalnych gazetach opublikowano teksty informacyjne. Następnie został zaprojektowany plakat konkursowy, który po wydruku rozwieszano na słupach ogłoszeniowych w Opolu oraz w instytucjach kultury w Opolu i okolicy. Wersję elektroniczną przesłano do pozostałych instytucji zlokalizowanych na obszarze Opolszczyzny. W okresie od 31 stycznia do 9 marca przeprowadzono ponad 50 warsztatów wzmacniających konkurs, przeznaczonych dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych (wersja stacjonarna i mobilna). Uczestniczyło w nich około 1400 osób. Impreza przeprowadzona została w cyklu dwudniowym. Następnie w terminach 11-12, 18-19, 25-26 lutego i 4-5 marca odbyły się w Muzeum Wsi Opolskiej warsztaty pisankarskie dla osób dorosłych. Uczestnicy mogli nabyć umiejętność wykonywania pisanek za pomocą szpilki i kiski, nauczyć się wykonywać narzędzia, przygotować wydmuszkę, stosować rozmaite barwniki. Warsztaty cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem. W zajęciach wzięło udział łącznie około 90 osób. W dniu 11 marca roku odbył się przewód konkursowy dla dzieci i młodzieży szkolnej a 12 marca dla osób dorosłych. Podczas otwarcia imprezy głos zabrali: dyrektor Muzeum Wsi Opolskiej Jarosław Gałęza, wicemarszałek Województwa Opolskiego Zbigniew Kubalańca, prezes Opolskiego Oddziału Stowarzyszenia Twórców Ludowych Helena Wojtasik i koordynator projektu Bogdan Jasiński. W porównaniu z rokiem ubiegłym w konkursie wzięła udział podobna liczba dorosłych ale dwukrotnie większa ilość dzieci i młodzieży. W dwudniowych zmaganiach uczestniczyło 60 dorosłych oraz 121 dzieci i młodzieży szkolnej. Warunkiem udziału w konkursie były: wpis na listę uczestników i ozdobienie w muzeum w ciągu trzech godzin jednego jajka. W trakcie przewodu wręczono wszystkim osobom zaproszenia na otwarcie wystawy pokonkursowej. Podczas konkursu obecni byli przedstawiciele lokalnych mediów: TVP3 Opole, EKOVISION, Radio Opole i DOXA oraz NTO. Gotowe prace zostały przekazane organizatorom wraz z jajkami wykonanymi w domu (dwa jaja – dorośli, jedno – dzieci) i przygotowane do oceny przez jury. W dniu 13 marca 2023 roku komisja konkursowa w składzie: Julita Ćwikła (Muzeum w Raciborzu), Anna Grabińska-Szczęśniak, Anna Jurczyk (Muzeum Górnośląskie w Bytomiu) Joanna Kurbiel (Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu), Stefania Topola (honorowa prezes Opolskiego Oddziału Stowarzyszenia Twórców Ludowych), Małgorzata Mateja (wiceprezes Opolskiego Oddziału Stowarzyszenia Twórców Ludowych), Bogdan Jasiński (Muzeum Wsi Opolskiej) dokonała oceny zgodnie z następującymi kryteriami:

zachowanie tradycyjnych motywów i kolorystyki
precyzja i dokładność wykonania
walory artystyczne

z zachowaniem podziału na następujące techniki:

kroszonki – jajka wykonane techniką rytowniczą (drapane)
pisanki – jajka wykonane techniką batikową (pisane woskiem)
jajka wykonane innymi technikami (np. trawione kwasem, oklejane, obszywane)

oraz kategorie wiekowe

dzieci młodsze (do 10 lat)
dzieci starsze (11-14 lat)
młodzież szkolna (15-18 lat)
osoby dorosłe

Komisja nagrodziła 32 osoby dorosłe oraz 43 dzieci i młodzieży szkolnej. Dodatkowo Odział Opolski STL przyznał nagrody dla 12 twórców ludowych.

Zdecydowaną większość z wykonanych podczas konkursu dla dorosłych prac stanowiły kroszonki. Nagrodzone kroszonki prezentują bardzo wysoki poziom techniczny i artystyczny. Po raz drugi laureatka nagrody specjalnej im. Jerzego Lipki została Wioleta Obrzud z Obrowca, która wykonał bardzo tradycyjne, piękne jajka w symetrycznym układzie, w kolorze zielonym. Bardzo ładne utrzymane w tradycyjnej ornamentyce kroszonki są dziełem twórczyń z Dańca: klanu rodzinnego Joszko: matki Grażyny i córki Andrei. Adrianna Kozyra (z domu Joszko) stworzyła doskonałe technicznie jajka o bardzo drobnym wzornictwie. Gizeli Śmieszek z Obrowca, matka Wiolety Obrzud wykonała ładne dwustronne symetryczne kompozycje roślinne. Patryk Blania ozdobił kroszonki w klasyczny symetryczny wzór oraz fantazyjnie zdobionymi wzorem znikąd-donikąd (nigdzie się nie zaczyna i nie kończy). Mariola Blania wydrapała piękne symetryczne motywy kwiatowe. Bardzo ładne, subtelnie cieniowane są ciemnozielone kroszonki Ewy Giemzy z Prudnika. Andrea Michalik z Obrowca zaprezentowała piękne jajka ozdobione symetrycznie. Kwiatowe ornamenty oplecione wężowymi wiciami roślinnymi to dzieła autorstwa Moniki Raczek. Dorota i Karina Schmidt z Rozwadzy ozdobiły jajka w śliczne wzory roślinne, przy czym pierwsza z twórczyń wykonała kompozycje symetryczne. Grażyna Fila z Chrząstowic wydrapała kroszonki w ciekawy wzór znikąd-donikąd. Bardzo tradycyjne są jajka ryte przez Magdalenę Czekałę z Gogolina. Prace Renaty Janik – mieszkanki Szczedrzyka – są starannie wykonane i charakteryzuje je motyw trójkątnych płatków kwiatów. Piękne, o intensywnych kolorach: czerwonym i niebieskim, kroszonki Agnieszki Rosickiej z Opola są bardzo wyraziście cieniowane. Wśród młodzieży należy zwrócić szczególną uwagę na wyjątkowo piękne, tradycyjne kroszonki Maji Gerstenberg (16 lat), Wiktorii Pissarczyk (15 lat), Emilii Kozub (14 lat) a z dzieci młodszych trzeba wyróżnić dzieła Emilii Schmidt (8 lat) i Emilii Kozyry (6 lat). Interesujące prace wykonały: Ewelina Huculiak (10 lat), Aleksandra Michałowska (14 lat), Jacek Topola (17 lat).

W tegorocznej edycji konkursu wzięło udział 10 pisankarek. Potencjał tego środowiska jest znacznie większy i wynosi około 30-40 twórczyń. Prezentowane prace wykonane zostały na bardzo wysokim poziomie. Zwyciężczyni w tej kategorii pochodząca z Tułowic Halina Jakubowska tworzy zaledwie od 11 lat. Prace tej twórczyni, bardzo czyste i dopracowane, nawiązują do stylistyki i ornamentyki huculskiej, choć kolory na jej dziełach są znacznie bardziej wysublimowane od pierwowzorów. Dominują na nich drobne ornamenty geometryczne z charakterystycznymi symbolami solarnymi: rozetami i krzyżami, drzewkami życia, trójkątami, rombami i gwiazdami (zorkami). Pisanki innej utalentowanej mieszkanki Tułowic Wiesławy Żytkiewicz są nieco mniej precyzyjnie wykonane i nawiązują do wzornictwa huculskiego i wołyńskiego. Obie twórczynie do zdobienia jaj używają kiski. Przy pomocy szpilki jajka opisują siostry Jadwiga Chromik (Kluczbork) i Wiesława Grzybowska (Opole). Na ich bardzo kolorowych pisankach dominują wzory o kształcie rozetek, kwiatów i jodełek. Dorota Garbiec z Dobrzenia Wielkiego ozdabia jajka szpilką w piękne spiralne wzory, rozety, jodełki, kwiatki. Są one bardzo dobrze zafarbowane. Bardzo ciekawe pisanki wykonuje Małgorzata Talik z Otmuchowa. Tworzy kompozycje geometryczno-kwiatowe w bardzo ciekawych zestawieniach. Julia Datchenko z Opola pisze jajka w autorskie wzory nawiązujące do archetypicznej symboliki: ryby, ptaki, drzewko życia. W kategorii dzieci zanotowano duży postęp w stosunku do lat uprzednich, co jest wynikiem doskonałej pracy wykonanej w ośrodku tułowickim oraz w szkole w Dąbrowie. Na szczególną uwagę zasługują znakomite prace Klaudii Czaji (15 lat), Magdaleny Szczygieł (17 lat) i dzieci młodszych: Martyny Topolskiej (12 lat), Katarzyny Golec (12 lat), Viry Datchenko (11 lat), Doroty Dziergas (8 lat), Kuby Czaji (8 lat) i Aleksandra Pamuły (9 lat).

Na stałym poziomie utrzymuje się liczba osób zdobiących jajka rdzeniem sitowiem (oklejanki). Bardzo starannie wykonane pod względem technicznym są prace Marii Maciak i Katarzyny Wirzeski (obie z Opola). Oklejanki pierwszej z twórczyń jest oklejane jasnymi odcieniami włóczki, a druga z nich używa nitek w ciemnych kolorach. Wśród dzieci bardzo ładne oklejanki wypracował Olaf Kandzia (11 lat). W technice trawienia kwasem Emilia Bartecka (17 lat) stworzyła najciekawsze prace w kategorii dzieci i młodzieży szkolnej.

Wręczenie nagród oraz dyplomów miało miejsce w dniu 2 kwietnia 2023 roku, w trakcie imprezy plenerowej Jarmarku Wielkanocnego w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu. Nagrody finansowe i rzeczowe w łącznej wysokości 12 450 zł zostały ufundowane przez Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, w wysokości 240 zł przez Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu i w wysokości 1 200 zł przez Opolski Oddział Stowarzyszenia Twórców Ludowych. W gronie osób wręczających nagrody byli: dyrektor Muzeum Wsi Opolskiej Jarosław Gałęza, marszałek Województwa Opolskiego Andrzej Buła, prezes Opolskiego Oddziału Stowarzyszenia Twórców Ludowych Helena Wojtasik i pracownik Muzeum Wsi Opolskiej odpowiedzialny za projekt – Bogdan Jasiński. O godz. 12.00 w spichlerzu z Grudyni Wielkiej została otwarta wystawa pokonkursowa Opolskie Kroszonki i Pisanki 2023, której scenariusz i aranżację przygotowali: Bogdan Jasiński i grafik Marek Krajewski. Wystawa ma charakter mobilny i będzie prezentowana w kilku wybranych ośrodkach województwa opolskiego. Nagrodzone i wyróżnione przez jury prace przeszły na własność Muzeum Wsi Opolskiej.

LAUREACI XXXII WOJEWÓDZKIEGO KONKURSU PLASTYKI OBRZĘDOWEJ „OPOLSKIE KROSZONKI I PISANKI 2023”